By ” Polis kapıyı çaldı… ‘Birkaç saat kalıp dönecekseniz, yanınıza bir şey almanıza gerek yok’ dendi.”
BBC Türkçe‘ye konuşan tarihçiler 24 Nisan 1915’te İstanbul’da tutuklanan Ermeni aydınlarının polisle birinci müsabakalarını bu sözlerle anlatıyor.
O gün Osmanlı İmparatorluğu’nun başşehrinde 250 Ermeni’nin tutuklanmasıyla başlayan süreç daha sonra farklı kesimlerin”tehcir” ya da “Ermeni soykırımı” olarak anacağı trajedinin habercisi oldu.
Bu olaylarda devlet kaynaklarına nazaran 350 bin, birtakım tarihçilere göreyse 1,5 milyon Ermeni öldü.
Ermeniler 24 Nisan’daki tutuklamaları “soykırımın” fiili başlangıcı kabul ediyor ve 1915’te hayatını kaybedenleri her sene bu gün anıyor.
Türkiye ise vefatları kabul ediyor fakat olayların Birinci Dünya Savaşı kurallarında yaşandığını hatırlatıyor, “soykırım” tarifini reddediyor.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da bu yılki 24 Nisan bildirisinde “Birinci Dünya Savaşı’nın kuvvetli kaidelerinde hayatlarını kaybeden Osmanlı Ermenilerini bu yıl da hürmetle anıyor, torunlarına bir sefer daha taziyelerimi iletiyorum” dedi.
Erdoğan “Ermeni Toplumu’nun geçmişte yaşadığı acıları içtenlikle paylaştığımı yineliyorum” diye ekledi.
Peki o gün İstanbul’da neler oldu?
‘Sıra dışı bir dönem’
Geç Osmanlı ve çağdaş Ermeni tarihi üzerine uzmanlaşan Orta Sarafian, Ermeni aydınların tutuklanmasının Osmanlı için siyasi ve askeri bir dönüm noktasında gerçekleştiğini anlatıyor.
Sarafian, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı ile savaş halinde olan İngiliz ve Fransız donanmalarının Çanakkale’ye dayandığını ve 24 Nisan’dan günler evvel Rusların Van’ı işgal ettiğini hatırlatıyor:
“Ermeniler, kendilerini kentte barikata alarak savundukları için kentin düşmesine katkıda bulunmakla suçlanıyordu. Ermeni gönüllüler Rus ordusu saflarında çarpışıyordu. Yani tutuklamaların birinci başlamasına dair karmaşık bir durum kelam konusu.”
Sarafian, 1915’i başşehrin İstanbul’dan Konya’ya taşınmasının dahi masada olduğu “sıra dışı bir dönem” olarak tanım ediyor.
Tarihçi, Osmanlı devletinde Ermenilerin “şüpheli topluluk” görüldüğü bu türlü bir ortamda 24 Nisan’daki tutuklamaların “çok da mantıksız olmadığını” söylüyor ve şunu ekliyor:
“Biliyorum bu söylediğim Ermeni bir tarihçiden duymayı beklediğiniz bir şey değil.”
Listeler evvelden mi hazırlandı?
Bağımsız araştırmacı Nedim Ovadya İzrail da 24 Nisan’a giden süreçte Osmanlı emniyeti ve hükümetinin Ermeni önderlere yönelik istihbarat hazırlıkları yaptığını anlatıyor.
Hrant Dink Vakfı’nın organize ettiği hafıza yürüyüşünde 24 Nisan 1915’te Pangaltı’da gözaltına alınan Ermeni aydınlarının kıssalarını anlatan İzrail, BBC Türkçe‘ye o gün yaşananları anlatırken hazırlıkların çok daha erken başladığını söylüyor.
İzrail, Eylül 1914’ten itibaren istihbarat toplandığını ve Osmanlı arşivinde tutuklanması planlanan 610 şahsa dair bir liste olduğunu aktarıyor.
İzrail, emniyet güçlerinin tutuklamaları bu liste üzerinden gerçekleştirdiğini söylüyor:
“Aşağı üst toplumda duyulan muharrir, çizer, aydın, entelektüel, doktor, avukat, tüccar her türlü bu türlü ismi geçen isimleri bir halde listelemişler.”
Bağımsız araştırmacı, tutuklamalardan çabucak evvelki süreci şöyle tasvir ediyor:
“Listeler evvelden hazırlanıyor, karakollarda kapalı zarflarda bekletiliyor. Üstten buyruk geldiğinde bu listeler karakollarda açılıyor ve listelerdeki insanların meskenlerine tek tek gidiliyor.”
“1915 Olaylarını Anlamak: Türkler ve Ermeniler” isimli kitabın müellifi Doç. Dr. Mustafa Serdar Palabıyık ise sözkonusu listelerin Osmanlı’ya karşı Rus saflarında yer alan Ermeni yöneticileri kapsadığını söylüyor.
Bunun için kimlerin tutuklanacağı konusunda bir hazırlık çalışması yapılmış olabileceğini fakat bunun “aylar, yıllar evvel yapılan bir çalışma olmasının mümkün olmadığını” savunuyor.
Geçmişte TOBB İktisat ve Teknoloji Üniversitesi’nde çalışan lakin akademiden ayrılan Palabıyık hala Türkiye Bilimler Akademisi asosye üyesi.
‘Sanatçılar da tutuklandı’
BBC Türkçe‘ye konuşan Sarafian ve İzrail, 24 Nisan 1915’te yaklaşık 250 kişinin tutuklandığını söylüyor.
Londra merkezli Gomidas Enstitüsü’nün icra yöneticisi Orta Sarafian, tutuklanan isimlerin ortak noktalarının “topluluk aktivistleri ve liderleri” olmak olduğunu vurguluyor ve ortalarında siyasi figürlerin de yer aldığından bahsediyor.
Sarafian, neredeyse tamamı erkek olan isimlerin ortasında sanatkarlar da olduğunu anlatıyor:
“Aralarında müzisyen Gomitas Vartabed üzere ünlü isimler de vardı. Kendisinin birçok hayranı vardı ve büyükelçiler hür bırakılması için baskı yaptı zira bir tehdit ya da devrimci olarak tutuklanması gülünçtü.”
Nedim Ovadya İzrail ise kimi bireylerin isim benzerliğinden tutuklandığını belirtiyor.
İzrail, o gece olanları şöyle aktarıyor:
” Cumartesi gecesi insanların artık yatmaya hakikat gittiği 12-3 ortası saatlerde kapılar çalmaya başlıyor.
“Polis memurları, çok kibar ve nazik bir biçimde Ermeni vatandaşlara birkaç soru sormak üzere karakola davet ediyorlar.”
“Hatta ‘Üstünüzü değiştirmeyin, gece kıyafetiyle bile gelebilirsiniz’ halinde yakın karakollara götürülüp orada birinci toplama merkezi oluşturuluyor.”
“Kimi doktor ‘bir hasta var’ denip karakola davet ediliyor, kimi öbür bir husus vesilesiyle çağrılıyor.”
Palabıyık da listelerde toplumun kanaat başkanlarının, kültür ve sanat insanların yer aldığını söylüyor.
Ancak Doğu Anadolu’daki isyanları hatırlatarak bu iki durumu birbirinden ayırmak gerektiğini savunuyor:
“Yani Osmanlı hükümeti burada tutuklanan Ermenileri onların kültürel kimlikleri, ırksal kimlikleri, dinî kimlikleri nedeniyle mi tutukladı? Yoksa siyasi faaliyetleri nedeniyle mi tutukladı?”
Palabıyık bu kitlesel tutuklamalarda yanlışlıklar olmasını ise savaş şartlarına bağlıyor ve tutuklamaların sistematik olmadığının delili olarak kıymetlendiriyor.
İzrail, 24 Nisan’da tutuklananların Fatih’te günümüzde Türk ve İslam Yapıtları Müzesi’nin bulunduğu merkez hapishaneye götürüldüğünü söylüyor.
Araştırmacı, Osmanlı emniyetinin yaptığı tutuklamaların operasyonel başarısına dikkat çekiyor:
“Bugün İstanbul’un nüfusu ile orantıladığınız vakit bir gecede 3500 kişinin tutuklandığını düşünün, bu türlü bir operasyon.
“O vakit İstanbul’un nüfusu 900 bin civarında. Ona nazaran 250 kişi topladığınız vakit bugüne nazaran 3 bin 500 bireye tekabül ediyor. Hasebiyle bugünkü şartlarda bile çok büyük bir operasyon.”
Kastamonu ve Çankırı’ya gönderildiler
Ara Sarafian, merkez hapishanede toplanan tutukluların vagonlarla ya da yürüyerek Sarayburnu’nda bekleyen yolcu vapurlarına götürüldüğünü, buradan Haydarpaşa’ya geçtiklerini anlatıyor.
Tutuklar Haydarpaşa’dan Ankara’ya giden trenlere bindiriliyor.
Daha ağır hatalar isnat edilen ve ortalarında siyasi figürlerin de olduğu bir küme Kastamonu’nun Ayaş ilçesindeki bir hapishaneye götürülüyor.
Sayıca fazla olan öteki kümeyse Ankara’nın Çankırı ilçesine götürülüyor.
Sarafian, bu süreçte Ermeni tutuklulara “iyi davranıldığını”, lakin bu isimlerin “Kanuni prosedür ve tutukluk hakkına itiraz etme imkânı olmadıklarını” söylüyor.
Tarihçi, Ayaş ve Çankırı’ya götürülen tutukluların anı yazılarından yola çıkarak şunları anlatıyor:
“Bu küme büyük ölçüde rahat bırakıldı. Kendilerine bakabiliyorlardı, kendi yemeklerini hazırlayabiliyorlardı.”
Tarihçi, Çankırı’da kalan birçok Ermeni’nin özgür bırakılmak için periyodun Dahiliye Nazırı (İçişleri Bakanı) Talat Paşa başta olmak üzere üst seviye Osmanlı yetkililerine telgraflar gönderdiklerini söylüyor.
Nedim Ovadya İzrail de Çankırı’daki kimi tutsakların “şehir dışına çıkmamak kaydıyla” özgür bırakıldığını ve “Bir formda herkese kendi konutunu tutma, bir ortaya gelip kümeler halinde yaşama” imkanı verildiğini anlatıyor.
İzrail, 24 Nisan’ın akabinde Osmanlı hükümetinin Ermenilere yönelik siyasetinde değişime gittiğini, İstanbul’daki tutuklama operasyonuna benzeri uygulamaların ilerleyen aylarda Osmanlı coğrafyasının geneline yayıldığını vurguluyor.
24 Nisan’dan sonra ne oldu?
Ara Sarafian, 24 Nisan’da İstanbul’da tutuklanıp Kastamonu ve Ankara’ya götürülen Ermeniler hakkında “Birçoğu ünlü Ermenilerdi; müellifler, şairler… Bu isimler tutuklandıktan sonra bir daha bulunamadı” diyor.
Tarihçi, Ermenilerin “toplu olarak sürülme ve öldürülme sürecinin” Haziran 1915’te “tam anlamıyla” başladığını söylüyor.
Sarafian “İlk tutuklananların öldürülmesi katiyetle [Osmanlı] makamları tarafından alınan bir karardı ve sistemli bir biçimde gerçekleşti” yorumunu yapıyor.
Türkiye Cumhuriyeti de Osmanlı periyodunda Ermenilere yönelik sistematik bir öldürme stratejisi izlenmediğini savunuyor.
1915 olaylarında Ermeni topluluğunun ayaklanacağı gerekçesiyle yüzbinlerce kişi Osmanlı Devleti tarafından zorla yerinden edildi ve Suriye’nin çorak bölgelerine gönderildi.
Nedim Ovadya İzrail, Osmanlı hükümetinin tehcir siyasetini destekleyenlerin Ermenilerin Suriye’ye gönderilmesini “Burası Osmanlı toprağı, hasebiyle hükümetin bu türlü bir hakkı vardır” diyerek savunduğunu anlatıyor.
İzrail, bu görüştekilerin “Birtakım olayların çıkmasını engellemek için bu türlü bir önlem alındığını” desteklediğini vurguluyor ve ekliyor:
“Ama bu gönderme olayı başlı başına bir infaz olayına dönüşüyor.”
İzrail, o devir yüklü yaya halde yüzlerce kilometre yol yapan konvoyları şöyle tasvir ediyor:
“Yolların büyük kısmını yürüyerek geçiyorlar. Bayanlar, çocuklar, yaşlılar… yollarda devamlı soyguncu çeteler var. Bu giden insanların malına mülküne saldırıyor, karısını, çocuğunu alıyor. Bu türlü bir tablo düşünün. Üstten aşağı, kuzeyden güneye akan bir sel var. Bu sel yollarda devamlı tacize uğruyor.”
Osmanlı hükümetinin niyeti neydi?
Palabıyık ise bu periyotta Osmanlı’nın İstanbul’da, Doğu Anadolu’da, Çanakkale’de ağır bir tehdit altında kaldığının altını çiziyor.
Tehcir Kanunu olarak bilinen kanunun tam isminin “Savaş vaktinde hükûmet uygulamalarına karşı gelenler için asker tarafından uygulanacak tedbirler hakkında süreksiz kanun” olduğunu hatırlatan Palabıyık şöyle devam ediyor:
“Evet, bu kanunla en çok Ermeniler tehcir edildi. Fakat Süryaniler, Keldaniler, Asuriler, hatta Kürt, Arap ve çok az sayıda olmakla bir arada kimi Türkmen aşiretler de tehcir edildi. Bu kanun yalnızca Ermeniler için çıkarılmış bir kanun değil.”
“Osmanlı hükümeti güvenliğini tehdit altında gördüğü yerlerde tehciri uygulamaya çalıştı. Tehcir edilen konvoyların güvenliğinin sağlanması üzere birçok yönetmelik de çıkartıldı. Yani soykırım kastı olan bir hükümetin bu şekil yönetmeliklerle uğraşacağını düşünmek çok akla yatkın gelmiyor.”
Palabıyık, yaşananları “muazzam bir trajedi” olarak niteliyor lakin “soykırım” tarifini tarihçilerin değil, hukukçuların yapması gerektiğini söylüyor.
Palabıyık “Soykırım tarifi sonuçlardan fazla niyetlere bakıyor. Evet, çok sayıda günahsız Ermeni hayatını kaybetti, içlerinde öldürülenler oldu. Lakin burada sanki Osmanli hükümeti bunları planlayarak mı hareket etti? Yoksa askeri güvenlik gerekçesiyle bir tehcir kararı aldı ve bu tehcir kararının uygulanması sırasında yaşanan pek çok aksaklıktan ötürü mı bu kadar kayıp yaşandı? Bu sorun üzerinde durmak lazım.”
1915 olaylarını “soykırım” olarak tanımlayan Orta Sarafian ise hem 24 Nisan’ın hem de 1915’in kalanında yaşananların tarihçiler tarafından objektif ve eleştirel biçimde ele alınması gerektiğini savunuyor.
Tarihçi, “Ben hiçbir kampın modülü değilim, buna soykırım diyorum zira soykırım” diye konuşuyor ve ekliyor:
“Maalesef eleştirel diyalog kuramıyoruz zira sorun politikleştirildi. Ermeniler tarafından da siyasallaştırıldı. Türkiye’den siyasi, ideolojik talepleri oluyor. İdeolojik yaklaşımlar legal tartışmaların altını kazıdı ve bu, iki taraftaki milliyetçi kampın da işine geldi.”
* Burak Abatay bu habere katkıda bulundu.
1915 olayları
