By Çoğunluğu Müslüman olan pek çok devlet Gazze’deki savaş nedeniyle İsrail’i kınarken Azerbaycan nispeten sessiz kalmasıyla dikkat çekiyor.
Kasım ayında Cop29’a konut sahipliği yapmaya hazırlandığı için yakında tüm dünyanın dikkatini daha fazla çekecek olan Bakü, uzun vakittir İsrail ile birçok yakın komşusundan daha yakın münasebetlere sahip. Son yıllarda bu dostluk daha da gelişti.
İsrail şu anda Azeri ham petrolünün en çok satıldığı ülke pozisyonundayken, Bakü’nün 2020 Dağlık Karabağ savaşında kazandığı zaferin kilit silahları da İsrail tarafından tedarik edildi.
Ancak bağlar maddi çıkarlardan daha fazlasına dayanıyor ve bilhassa İran’la ilgili ortak jeopolitik dertler ilgileri daha da güçlendiriyor.
İsrail, yakın tarihi bağlara sahip olduğu Azerbaycan’ı “stratejik ortak” olarak nitelendiriyor. Azerbaycan 1991 yılında bağımsızlığını ilan ettiğinde, İsrail bu yeni devleti tanıyan birinci devletlerden biri oldu. Azerbaycan’da 7 bin ila 16 bin kişilik küçük bir Yahudi cemaati kültürel bir bağ kurmuş olsa da öncelik siyasi münasebetlere veriliyor.
Binyamin Netanyahu 1997 yılında Azerbaycan’ı ziyaret eden birinci İsrail başbakanı oldu ve o vakitten beri ticaret ve güvenlik iş birliği arttı. 2000’li yılların ortalarında Azerbaycan, Doğu Akdeniz’e giden petrol ve Hazar Denizi’ne giden silah ve başka askeri gereçlerle İsrail’in beşinci büyük ticaret ortağı haline geldi.
Bugün Azerbaycan, Kazakistan’la birlikte İsrail’in kullandığı ham petrolün yüzde 60’ını tedarik ediyor.
İsrail’e tenkit yok
İsrail, çoğunluğu Müslüman olan bir devletin ortağı olmasının Müslüman dünyasındaki diplomatik yalnızlığını azaltabileceğine inanıyor. Bu durum bilhassa Gazze savaşı başladığından beri daha da bariz hale geldi.
Çoğunluğu Müslüman olan devletlerin birçok tenkitlerini yüksek sesle lisana getirirken, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in hükümeti şaşırtan bir halde sessiz kaldı. Şubat ayında Münih Güvenlik Konferansı çerçevesinde İsrail Cumhurbaşkanı Isaac Herzog ile bir ortaya gelen Aliyev, Gazze savaşının başlamasından bu yana İsrail’i kamuoyu önünde eleştirmedi.
Bakü’de yaşayan gazeteci ve analist Rovshan Mammadli, Aliyev’in otoriter hükümeti tarafından “İsrail aksisi protestoların dahi fiilen yasaklandığını” bildiriyor.
Bakü Filistinlilerin çektiği acılara kayıtsız değil. Filistin’i tanıyor ve bir Filistin elçiliğine konut sahipliği yapıyor. İki devletli tahlilin açık bir destekçisi ve savaşın patlak vermesinden bu yana ateşkes davetinde bulunan BM kararlarını destekliyor.
Ancak Bakü’nün çizgisinde şuurlu bir istikrar var: İsrail’i çok eleştirmeden Filistinlilere sempati duyduğunu söz etmek.
Bakü için Gazze, İsrail’in faydalı bir müttefik olduğunu kanıtladığı daha yakın korkuların gerisinde kalıyor.
Bunlardan birincisi komşu Ermenistan ile yaşanan çatışma. Bakü’ye 2020’deki Dağlık Karabağ savaşında Ermenistan’ı yenmesi için kilit silahlar sağlayan İsrail, o tarihten bu yana Azerbaycan’la askeri iştirakini derinleştirdi. İki ülke ortasındaki istihbarat paylaşımı artarken İsrail çağdaş insansız hava aracı teknolojisi sağladı. İsrailli şirketler de Dağlık Karabağ’ın yine inşasına yatırım yapmak için tez etti.
İsrail’in 2020 savaşındaki dayanağı Azerbaycan’ın ikinci yakın telaşı olan güney komşusu İran’a bağlıydı.
Tahran, çoğunluğu Hıristiyan olan bir devletin çoğunluğu Müslüman olan öteki bir devletle savaşmasına karşın Azerbaycan’la on yıllardır süren çatışmasında Ermenistan’ı destekledi. Bu durum Tahran ve Bakü ortasındaki münasebetlerin soğuk olmasına katkıda bulundu ve Aliyev’in neden İran’ın uzun müddettir rakibi olan İsrail ile bağ kurmaktan memnun olduğunu kısmen açıklamaya yardımcı oldu.
Karşılıklı düşmanlık, İran’ın Azerbaycan’daki İslamcı kümeleri desteklemesine ve Bakü’nün İranlı Azerileri ayrılıkçılık için teşvik etmesine bile neden oldu.
Irak’taki birtakım Kürt kümelere verdiği sessiz takviye üzere, İsrail de İran hududunda Tahran tersi güçlü güçleri desteklemenin pahasını görüyor.
“Yeni bir sayfa”
Bununla birlikte, Ermenistan’ın 2020’deki hezimetleri ve 2023’te Ermeni Dağlık Karabağ’ının çöküşü Tahran’ın hesaplarını biraz değiştirdi. Savaştan çabucak sonra, Azerbaycan’ın Ermenistan’ın içlerine hakikat ilerleyerek Nahçıvan’la ilişki kurmasını engellemek için Kafkasya sonu boyunca birliklerini harekete geçirdi.
O vakitten bu yana Tahran daha az saldırgan sistemler benimsedi: Ermenistan’ın Zengezur Koridoru’nu ele geçirme hırsını yatıştırmak için geçen yıl Azerbaycan’ın İran toprakları üzerinden Nahçıvan’a erişimine müsaade veren bir muahede imzaladı.
Yetkililer Bakü-Tahran münasebetlerinde “yeni bir sayfa”dan kelam ederken, İran ve Azerbaycan toprakları üzerinden Rusya ve Hindistan ortasında yeni bir demiryolu kontağı mümkünlüğünü da onayladılar.
Bu durum iki komşu ülke ortasında on yıllardır süregelen tansiyonu ortadan kaldırmayacağı üzere Bakü’nün İsrail’le ilgilerini kesmesine de yol açmayabilir. Lakin Tahran, Bakü’nün İran tarafından daha az tehdit edildiğini hissetmesi halinde İsrail’e olan yakınlığını vakitle azaltacağını umuyor olabilir.
İsrail-Azeri ilgilerindeki daha acil bir gerginlik kaynağı ise Türkiye ile ilgili. Türkiye, Azerbaycan’ın İsrail’den çok daha fazla yakın bir müttefiki. Hatta Aliyev’in babası Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Türk kardeşleriyle olan bağlarını “tek millet, iki devlet” olarak tanımlamıştı.
Ankara, 2020’de İsrail’den daha az olsa da kıymetli silahlar sağladı, tıpkı vakitte Azerbaycan ordusunun eğitilmesine yardımcı oldu ve Dağlık Karabağ’da savaşmaları için Suriyeli milisler sağladı. Aliyev’in bilakis Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Gazze çatışmasının başlangıcından bu yana İsrail’i yüksek sesle eleştiriyor. İsrail ve Türkiye diplomatlarını geri çağırdı, Erdoğan ise birtakım ticari mutabakatları feshetti.
American Enterprise Institute’den Michael Rubin, Erdoğan’ın İsrail’e duyduğu öfkenin Azerbaycan-İsrail ilgilerinin “sonunu getirebileceğini” ve Türkiye Cumhurbaşkanı’nın müttefikinden Gazze konusunda daha güçlü karşılık vermesini talep edeceğini öne sürüyor.
Ancak Ankara’nın Bakü için ehemmiyeti göz önüne alındığında bu bir mümkünlük olsa da, İsrail-Azeri bağları şu anda derin ve tarihseldir ve Azerbaycan, Türkiye’nin baskısı karşısında bile bunlardan vazgeçmeye isteksiz olacaktır.
Bakü muhtemelen Gazze meselesinin Ankara’dan bu türlü bir baskı gelmeden çözülmesini ve böylelikle İsrail’le olan yakın ve sessiz bağlantısını daha az nezaret altında sürdürmeyi umacaktır.
