By Eski Suriye lideri Beşar Esad’ın devrilmesinden yaklaşık üç ay sonra, Pekin idaresi Suriye’nin yeni başkan takımıyla birinci temasını gerçekleştirdi. Uzun müddetli sessizlikten sonra Çin’in Şam Büyükelçisi, başkanlık sarayında Suriye Devlet Başkanı Amed Şara ve öbür üst seviye yetkililerle görüştü.
Bu birinci adıma rağmen, tarafların neleri görüştüğü konusunda rastgele bir bilgi kamuoyuna duyurulmadı ve Çin-Suriye ilgilerinin gelecekteki istikameti belirsizliğe bürünmüş oldu.
Suriye’nin başkan takımı artık 10 yıl süren iç savaşta yıkılmış bir ülkeyi yine inşa etmenin yarattığı çok sayıda sıkıntıyla karşı karşıya.
Özellikle sıkıntı olan da Suriye’nin dış güçlerle bağlarının idaresi. Bu güçlerin pek birden fazla Suriye devleti ve Şara’nın daha evvel liderliğini yaptığı HTŞ örgütüne uygulanan ulusal ya da memleketler arası ambargolar yoluyla ülke üzerinde bir baskıya sahip.
Yeni hükümet için bilhassa karmaşık bir alaka de siyasi olarak daima Esad idaresine takviye veren ve iktidarının zulmüne rağmen ülkedeki hükümran otorite olarak tanıyan Çin ile.
Siyasete karşın ticaret
Suriye’nin yeni idaresindeki eski isyancıların bir birden fazla Çin’in Esad’a verdiği diplomatik dayanağı unutmayacak. Lakin Çin’e yaklaşımına karşı düzgün niyet pek az olsa da, son yıllarda İdlib’de olduğu üzere Çin’in Suriye’deki ekonomik varlığı büyük ihtimalle ağır olacak.
Çin devleti, Esad’ın düşmesi öncesi İdlib’deki isyancı idaresi rastgele bir formda resmen tanınamış olsa da, bu durum birçok özel şirket olan Çinli imalatçıların, bölgede ucuz eserlere olan yüksek talepten kâr etmelerini engellemedi.
Eski isyancılar ve Çin hükümeti ortasında diplomatik bağlantı olmasa da İdlib’deki Suriyeli tüccarlar, nakit para problemi çeken bölgede ucuz eser kaynağı olarak Çin’e yöneldi.
İdlib’in altyapısı ve iktisadı kuşatma altında olduğu periyotta büyük bir baskı altına girdi. Yalnızca savaşın verdiği hasardan değil, tıpkı vakitte kabaca iki milyon ülke içinde yerlerinden olmuş Suriyeli’nin buraya sığınmasından.
Araştırma kuruluşu REACH’in 2022’de topladığı ve BBC’nin incelediği bilgilere nazaran Çin, barınma için gereken 17 temel mal kaleminin 10’unda esas tedarikçi oldu.
Çin ve Türkiye’den ucuz eser imalatçıları İdlib’in savaş devrindeki iktisadında hazır bir pazar buldu. Çin’in son yıllarda ileri teknolojiili imalata geçmesiyle, daha sofistike eserler de bölgenin muhtaçlıklarının giderilmesinde kullanıldı.
İdlib’in su altyapısına karşı girişilen ataklarla İdlib’deki nüfusun büyük çoğunluğu şişelenmiş suya bağımlı hale geldi. Esas su markası El Kawhthar Çin’den ithal edilen bir üretim bandında filtrelenip, şişeleniyor.
Çin’in güneyindeki Yiwu ve Guangzhou üzere kentlerde bir Suriyeli firmalar ağı kuruldu. Çin’den mal alıp, Suriye’ye gönderdiler.
Bu tüccarlardan Ali Jadaou, El Kawthar markasının kullandığı makineleri sağladı.
BBC’ye konuşan Jadou işletmelerin Çin makinelerine ilgi duymasının nedeninin ucuz fiyatları olduğunu belirtiyor ve “Kalite için de alıyorlar. Çin malları ve gereçleri Türk ve Avrupa eserleriyle rekabet ediyor hatta geçiyorlar da” diyor.
Çoğu bölge sakini tertipli elektrik tedarikinden yoksun olduğundan, Çin imali güneş gücü panelleri de İdlib ve etrafında yaygın.
İdlib’de beş yıl evvel güneş gücü tedariki işi kuran Safwan Haj Osman “İdlib’de güneş paneli bulunmayan bir mesken ya da fabrika neredeyse yok” diyor.
Birçok ülkeden gereç tedarik eden Haj Osman, İdlib’de kurulan sistemlerin % 60’ının yeni Çin malları olduğunu, kalanın da ikinci el Avrupa malı panellerden oluştuğunu söylüyor.
Bir vakitler geri kalmış bir yer olarak görülen İdlib artık, daha evvel rejimin elinde tuttuğu bölgelerden gelip, mesken eşyalarından, sanayi gereçlerine dek Suriyeliler için bir çekim merkezi oldu. Birden fazla da Çin malı.
Jadou “Şimdilerde, İdlib Paris üzere oldu” diye latife yapıyor.
Çinli tedarikçilerle irtibat kuran çok tüccar büyük ihtimalle yeni Suriye’de yararlı çıkacak. Birçoğu da toplumsal medyada işletmelerinin ülkenin yine inşasına nasıl katkı yapabileceğini paylaşıyor.
Esad idaresinin çökmesinden sadecece günler sonra Haj Osman, daha evvel eski hükümetin denetiminde olan bölgelerden güneş paneli siparişi almaya başladı. Bu ortada Jadou tıpkı vakitte, Hama ve Şam’daki fabrikalara yollanmak üzere verilen siparişleri karşılamaya çalıştığını söylüyor.
Yeniden inşa, münasebetleri tekrar başlatma fırsatı mı?
Suriye’nin acil bir formda kamu hizmetleri ve altyapının tekrar inşasına muhtaçlığı var. Bunun için hanelere, dükkanlara ve fabrikalara mal satmaktan daha büyük bir yatırıma, bilgi birikimine ve risk iştahına muhtaçlık duyuluyor.
Esad, ülkenin yine inşasına Çin yatırımı çekmek için çok uğraşmıştı. Bunun bir örneği de, Suriye’nin hasarlı telekom sanayisini yine inşa için kullanılacak 30 milyon dolarlık mutabakattı.
Bu ortada, İdlib’in kendi oluşturduğu bir telekom şebekesi var. Syriaphone şirketinin işletme lisansı, isyancılar tarafından verilmişti. Şirket, İdlib ve etraf kentlerde cep telefonu altyapısı sunarken, altyapısı Çin şirketleri tarafından yapılan gereçlerle kuruldu.
Düşünce kuruluşu Chatham House’da çalışan ve birebir vakitte BAE merkezli fikir kuruluşu EPC’nin Çin araştırmaları kısmının başındaki Ahmed Ebuduh ” Güç tesislerini elden geçirmek, limanları tekrar inşa etmek ve savaşla yıkılan tüm bu köyler ve kentler. Çinliler bu bahiste çok uygun ve süratle da yapabiliyorlar” diyor.
Şimdiye dek, yeni hükümet Çin ile bağlantılara yeni bir düzlemde yürütmek istiyor üzere görünüyor. Esad’ın devrilmesinden sonra Suriye’nin Çin Büyükelçiliği süratle yeni Suriye bayrağını çekti ve idarenin değişmesini kutlayan bir yazılı açıklama yaptı. Ama Çin’in Esad idaresine verdiği diplomatik takviyeden kelam edilmedi.
Açıklamada “Çin’in Suriye’ye karşı adil olmayan amargoların kaldırılmasında ve sonra yine inşa vazifesinde Çin’e güvendiğimizi vurgularız” da denildi.
Türkistan İslami Partisi en büyük mani mi?
Buna rağmen, Çin bir sıkıntıyı vurgulamak için kamuoyu önündeki sessizliğini birkaç kere bozdu: Uygurların yeni Zuriye devletinde oynadığı rol ve kimilerinin orduda komuta kademesine atanması.
Çin Dışişleri Sakanlığı 18 Şubat’ta yaptığı yazılı açıklamada bu nedenle HTŞ’ye yönelik memleketler arası ambargoların kaldırılması konusuda “ciddi çekinceleri” olduğunu belirtti ve Suriye’nin yeni önder takımının somut adımlar atması talep edildi.
Ebuduh “Bu da Uygur sıkıntısının çözülmesinin, Çin’in Suriye’nin yine inşasında manalı bir rol oynaması için bir şart olarak öne sürüldüğü manasına geliyor” diyor
Türkistan İslami Partisi (TİP) isimli kümenin üyeleri, isyancıların son saldırısına katılarak ve birkaç yıldır savaşta fiilen yer alarak ülkenin kuzeybatısında varlıklarını ilan etti.
Şam’un düştüğü 8 Aralık’ta TİP bir görüntü yayımladı ve “Humus’ta, İdlib’de savaştık ve Doğu Türkistan’da savaşmaya devam edeceğiz” denildi. TİP, Uygurların memleketi olan Çin’in batısındaki Şincan bölgesine verdiği ismi kullanıyordu.
Çin makamları, 2017’de Şincan’da toplu tutuklamalara ve Uygur kimliği ile sakal uzatmak ve oruç tutmak üzere ibadetleri yasaklayarak İslami uygulamalara karşı bir kampanya başlatmış ve bunları “aşırılıkçılık” diye tanımlamıştı.
Esad’ın düşmesinden bu yana Şara pragmatik bir çizgi izledi. Bunun en net göstergesi de azap ve misal olaylarda yer almamış olmaları halinde Eski Esad hükümeti yetkilileri ve hatta askerler için af ilan etmesiydi.
Ulusal toparlanma için unutmaktaki bu isteklilik, Çin’in daha evvel Esad’a verdiği takviye için de geçerli olabilir.
Ancak, yıllardır yeni Suriye hükümetine silah arkadaşlığı yapan Uygurların, Çin ile daha yakın münasebetlerde esas pürüz olması ve Pekin için kabul edilebilir bir tahlil arayışı bu pragmatizmin hudutlarını zorlayabilir.
Ebuduh, Pekin için kabul edilebilir tahlilin ne olduğu sorulduğundaya, Çin’in Taliban’ın Afganistan’da iktidara gelmesinden sora bu kümeyle bağlarının ipucu sağlayabileceği görüşünde.
Ebuduh, Taliban’ın rastgele bir Uygur’u Çin’e yollamadığına dikkat çekiyor ve “Aynı vakitte Çinlilere Afganistan’ın Çin’in çıkarlarına yönelik terör atakları için bir sıçrama tahtası olmayacağını garanti ettiler” diyor.
“Çinliler çok pragmatiktir” diye de ekliyor.
