By İran ile ABD ortasındaki nükleer müzakereleri sürüyor…
Nükleer müzakereler, Umman arabuluculuğunda yürütülüyor.
Nükleer müzakerelerin İran için daha ölçülü bir sonuç çıkması ihtimaline karşı İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu’nun ABD Başkanı Donald Trump’a Tahran’ın nükleer programının “kısa mühlet içinde büsbütün ortadan kalkması” manasına gelen, “Libya modelini” tavsiye ettiği bildirildi.
Konuya ait bilgiler, İsrail basınında yer aldı.
İRAN DIŞİŞLERİ BAKANI ERAKÇİ’DEN YANIT
İran Dışişleri Bakanı Abbas Erakçi ise Libya modelinin İran’a uygulayabileceğine inanan kimsenin lakin “rüya görüyor” olması gerektiğini söyledi.
Libya’nın vazgeçtiği nükleer programın ulaştığı etap ile İran’ın nükleer programının mevcut durumu ortasındaki fark dikkati çekiyor. Bu da İran’ın İsrail’in ortaya attığı bu teklifi kabul etmeme ihtimalini güçlendiriyor.
Öte yandan 5 soruda, İsrail idaresinin İran’ın nükleer programının sonlandırılmasına yönelik ABD’ye sunduğu “Libya modeli” incelendi.
LİBYA’NIN NÜKLEER PROGRAMI NASIL BAŞLADI?
Libya’nın nükleer programı ülkenin devrik lideri Muammer Kaddafi’nin 1969’da yaptığı askeri darbeyle idaresi devralmasından bir yıl sonra 1970’te nükleer reaktör inşa etme teşebbüsüyle gün yüzüne çıktı.
Aynı yıl Libya, temel misyonu sanayi ve güç alanlarında yerli teknolojiyi geliştirmek ve Libya nükleer programını desteklemek olan araştırma kurumu Endüstriyel Araştırma Merkezini kurdu.
Kaddafi’nin Libya’nın nükleer programını geliştirme konusundaki kararlılığı Çad’ın kuzeyinde uranyum madenleri açısından güçlü olan Ozo Şeridi’ni ele geçirmeye çalışmasıyla net bir formda bir sefer daha tescillendi. Kaddafi’nin uranyum tutkusu 1980-1987 yılları ortasında Toyoto Savaşı olarak anılan Çad’la girdiği lakin bir şey elde edemediği uzun savaşla sonuçlandı.
LİBYA’NIN NÜKLEER PROGRAMI NE ETAPTAYDI?
Libya’nın nükleer programının teknolojik açıdan hangi kademeye kadar ulaştığına ait çok net bilgiler paylaşılmasa da Kaddafi, bu alanda çok sayıda memleketler arası ilişki ve teşebbüsle çalışma yürüttü.
Kaddafi, bir taraftan Çad’la savaşırken bir taraftan da nükleer araştırma uzmanları tarafından “sarı kek” olarak isimlendirilen ham uranyum kaynaklarını ülkeye getirilmesi çalışmalarını sürdürerek, Afrika ülkelerinden ham uranyum satın almaya yöneldi. Fransa’nın nükleer programı için kullandığı Nijer’in kuzeyindeki madenlerden kaçakçılık şebekeleri aracılığıyla gizlice Libya’ya ham uranyum getirildi.
Libya birinci hafif nükleer reaktörünü Sovyetler Birliği’nin dayanağıyla 1979’da başşehir Trablus’un doğusundaki Tacura bölgesinde kurdu. İkinci nükleer santral ise ABD’nin Arjantin ve Belçika’ya Libya’ya nükleer teknoloji transferi yapmamaları istikametindeki baskısının akabinde, yeniden Sovyet dayanağıyla, Kaddafi’nin memleketi olan Sirte’de (Trablus’un 450 km doğusunda) inşa edildi.
“BAŞARISIZ” BİR PROJE OLARAK NİTELEDİ
Sovyetler Birliği’nin, ileride nükleer silah sahibi olmasını sağlayacak ileri teknolojiyi Libya’ya tam olarak aktarmayı reddetmesi üzerine Kaddafi, bu teknolojiyi farklı yollarla elde etme yoluna giderek, Pakistan’ın “nükleer programının babası” olarak bilinen Abdulkadir Han ile kapalı bir çalışma yürüttü.
Uluslararası Atom Gücü Ajansı’na (UAEA) nazaran, Abdulkadir Han, Ocak 1984’te üst seviye bir Libyalı yetkiliyle buluşarak, nükleer malzemeler elde etmek için gereken teknolojiler, temel kaynaklar ve yetenekler hakkında görüşüp, Trablus’a uranyum zenginleştirme için santrifüj teknolojisi satmayı teklif etti.
Libya’da askeri maksatlı nükleer program geliştirmek için uzun yıllar milyarlarca dolar harcamasına karşın UAEA, Kaddafi’nin teşebbüslerini atom bombası üretmekten çok uzak olması nedeniyle “başarısız” bir proje olarak niteledi.
LİBYA NÜKLEER PROGRAMI NASIL ORTAYA ÇIKTI?
Libya’nın yürüttüğü kapalı nükleer program, Ekim 2023’te ABD öncülüğünde İtalya’nın Taranto Limanı’nda düzenlediği istihbarat operasyonu ile resmen gün yüzüne çıktı. Limandaki bir Alman kargo gemisinde Libya’ya gitmek üzere gelişmiş santrifüj bileşenleri ele geçirildi.
İncelemelerde Libya’ya uranyum zenginleştirmek gayesiyle gönderilen ekipmanın, Pakistanlı bilim adamı Abdulkadir Han’ın şebekesiyle yapılan kapalı mutabakatın kesimi olduğu ve Scomi Precision Engineering isimli Malezyalı bir şirket aracılığıyla gönderildiği ortaya çıktı.
Dünyanın en büyük nükleer teknoloji kaçakçılığı operasyonu olarak anılan bu operasyonla Libya’nın nükleer programı resmen gün yüzüne çıkmış oldu.
LİBYA NÜKLEER PROGRAMINDAN NİYE KISA MÜDDETTE VAZGEÇTİ?
Taranto Limanı’ndaki operasyonun akabinde Libya üzerinde kısa müddet içinde memleketler arası bir baskı oluştu. Kaddafi, yalnızca kelam konusu operasyondan 2 ay sonra; 19 Aralık 2003’te Libya’nın nükleer programını istekli olarak büsbütün sonlandıracağını duyurdu.
Libya, Ocak 2004’te UAEA’nın kontrolü altında tüm nükleer ekipman ve dokümanları Washington’a teslim etti ve böylelikle Libya’da otuz yıldır gizlice yürütülen nükleer silah geliştirme uğraşları sona erdi.
Kaddafi’in ülkesinin nükleer programdan bu kadar kısa müddette vazgeçmesi, o devir iki temel nedene bağlandı. Birincisi; Kaddafi’nin ülkesinin uzun yıllar maruz kaldığı memleketler arası ambargodan kurtaran bir figür olarak Libya’daki iktidarını pekiştirmek ve ABD, İngiltere üzere ülkelerle yaptığı müzakerelerle diplomatik tanınırlığını temin etmek istemesi formunda değerlendirildi.
Kaddafi’nin nükleer programdan bu kadar çabuk vazgeçmesi ikinci olarak da o devir birkaç ay evvel ABD’nin Irak’ı işgal etmesinin ardından devrilen Irak lideri Saddam Hüseyin’in kaderinden kurtulma uğraşı olarak yorumlandı.
İSRAİL NİYE LİBYA MODELİNİ İSTİYOR?
İsrail’in Libya modeli olarak ortaya attığı teklifin İran için uygulanmasını istemesinin temel nedeni olarak Tahran’ın “bütünüyle” nükleer programından vazgeçmesini temin etmek istemesi olarak görülüyor.
ABD, İran’a Libya modelini dayatırsa bu durum Tahran’ı İsrail için nükleer bir tehdit olmaktan çıkaracak ve bir daha nükleer çalışma sürdüremeyecek halde tüm programın ortadan kaldırılması manasına geliyor. İsrail bu modelle aslında İran için daha ölçülü bir sonuç ortaya çıkması ihtimalini ortadan kaldırmayı amaçlıyor.
İsrail’in “Libya modeli”ni istemesindeki ikinci temel nedenin ise bu sürecin Libya’da olduğu üzere kısa müddette sonlandırılmasını istemesi olduğu değerlendiriliyor.
